Το Δεσποτικό είναι νησίδα των Κυκλάδων και βρίσκεται νοτιοδυτικά της Αντιπάρου. Έχει έκταση 7,754 τ.χλμ., μέγιστο υψόμετρο 188 μέτρα και είναι ακατοίκητο, σύμφωνα με την απογραφή του 2001.
Ιστορία
Αν και ακατοίκητο σήμερα, υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι το Δεσποτικό κατά τους προϊστορικούς και αρχαίους χρόνους -λόγω της κεντρικής θέσης του στις Κυκλάδες και του μεγάλου όρμου ανάμεσα στο νησί και στην Αντίπαρο, που παρείχε ασφαλές αγκυροβόλιο[1]- έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τομέα των θαλάσσιων οδών επικοινωνίας[2].
Το Δεσποτικό ταυτίζεται με την αρχαία Πρεπέσινθο. Άλλη ονομασία του νησιού είναι Επισκοπή. Όπως αποκαλύπτουν οι ανασκαφές, στο Δεσποτικό βρισκόταν ένα ιερό -πιθανώς της Άρτεμης και του Απόλλωνα- με πανελλήνια ακτινοβολία.
Ο ναός του Απόλλωνα στο Δεσποτικό
Τα πλουσιότατα αρχαιολογικά ευρήματα σε διάφορες θέσεις του νησιού (Ζουμπάρια, Μάντρα,[3] Χειρόμυλος, Λιβάδι κ.α.) χρονολογούνται σε διάφορες εποχές (Πρωτοκυκλαδική, Γεωμετρική, Αρχαϊκή, Κλασσική, Ρωμαϊκή κ.α.) και δείχνουν τη σύνδεση του νησιού με την ηπειρωτική Ελλάδα, την Ανατολική Μεσόγειο, ακόμα και τη Βόρεια Αφρική[4]. Ανάμεσα στα ευρήματα αυτά περιλαμβάνονται τάφοι, λείψανα και αρχιτεκτονικά μέλη (σπόνδυλοι, κιονόκρανα, τρίγλυφα κ.λπ.) από οικίες και άλλα κτήρια (π.χ. βοηθητικοί χώροι ιερού), ερείπια δωρικού ναού (περίπου 500 π.Χ.), βωμός αφιερωμένος στην Εστία Ίσθμια (των Κλασσικών χρόνων), πήλινα ειδώλια, αλάβαστρα, κοτύλες, αρύβαλλοι, σφραγιδόλιθοι κ.α.
Παράλληλα με τις ανασκαφικές έρευνες γίνονται και αναστηλωτικές εργασίες στον αρχαιολογικό χώρο του Δεσποτικού.[3][5]
Γκραβούρες του 15ου και του 17ου αιώνα, οι οποίες σημειώνουν την ύπαρξη κάστρου στη θέση Μάντρα, και ευρήματα που χρονολογούνται στους Μεσαιωνικούς χρόνους πιστοποιούν την κατοίκηση του νησιού και κατά την περίοδο αυτή[6][7].
Το 1675, ο διαβόητος Γάλλος πειρατής Ντανιέλ, όταν ηττήθηκε από τους Οθωμανούς στη ναυμαχία που έγινε στη θαλάσσια περιοχή της Αντιπάρου και του Δεσποτικού, έβαλε φωτιά στο πλοίο του και αποβιβάστηκε στο Δεσποτικό. Οι κάτοικοι του νησιού τον παρέδωσαν όμως στις οθωμανικές δυνάμεις. Στη συνέχεια, ο Υγκό ντε Κρεβαλιέ, ο Οράνζ, ο Ονορά και άλλοι Γάλλοι πειρατές, για να εκδικηθούν, λεηλάτησαν το νησί και κατέσφαξαν τους κατοίκους του. Έκτοτε παραμένει ακατοίκητο και χρησιμοποιείται ως βοσκότοπος. Ωστόσο διαθέτει όμορφες παραλίες και είναι εξαιρετικός ψαρότοπος.
Άλλες πληροφορίες
Το στενό που χωρίζει το Δεσποτικό από την Αντίπαρο έχει ένα ελάχιστο βάθος μόνο 1 μ. ενώ παρεμβάλλεται και η νησίδα Κοιμητήρι (Τσιμηντήρι). Εξαιτίας αυτής της ακραίας ρηχότητας του στενού, υπάρχει η πιθανότητα σε παλαιότερες εποχές αυτά τα νησιά να συνδέονταν. Ενδείξεις για την παλαιότερη στάθμη της θάλασσας υπάρχουν στα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στο βυθό του όρμου του Δεσποτικού, όπως κιβωτιόσχημοι τάφοι από την πρώιμη Εποχή του Χαλκού που βρέθηκαν σε βάθος 3 μέτρων και ενός φούρνου αγνώστου ηλικίας που βρέθηκε επίσης σε βάθος 3 μέτρων στ’ ανοιχτά του Αγίου Γεωργίου της Αντιπάρου[8][9]. Δυτικά του παρεκκλήσιου της Παναγίας στο Δεσποτικό εμφανίζονται πολλές παράλληλες τομές[10], οι οποίες δεν έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα, αλλά μπορούν να συγκριθούν με τις σχεδόν ίδιες και μερικώς βυθιζόμενες τομές -πιθανότατα της Ελληνιστικής περιόδου- που βρίσκονται στη βορειοανατολική Αντίπαρο. Αυτές οι βυθισμένες αρχαιολογικές δομές σε συνδυασμό με το βωμό που είναι αφιερωμένο στην Εστία Ίσθμια[11] δείχνουν ότι η στάθμη της θάλασσας σ’ εκείνη την περιοχή πρέπει να ήταν τουλάχιστον 3 μέτρα χαμηλότερα κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και 1 μέτρο κατά την Ελληνιστική περίοδο.
Λόγω της μη μόνιμης ανθρώπινης παρουσίας, έχουν διατηρηθεί ορισμένοι τύποι φυσικών οικοτόπων, τυπικών των κεντρικών Κυκλάδων[12]. Το Δεσποτικό έχει ενταχθεί στο κοινοτικό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας.