Γεωγραφικά – Γενικά στοιχεία
Ο Κρουσώνας βρίσκεται στους ανατολικούς πρόποδες του Ψηλορείτη, του υψιπέδου Γούρνος, 1.292 μ., αμφιθεατρικά κτισμένος πάνω στους λόφους Πλάγια, Κούπος και Λειβαδιώτης. Απέχει από το Ηράκλειο 21,8 χιλιόμετρα.
Σε υψόμετρο 920 μ. βρίσκεται οροπέδιο με το όνομα Λιβάδι με άφθονα υπόγεια νερά. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία την γεωργία και τον αγροτουρισμό.[εκκρεμεί παραπομπή]
Έχει ανάμεσα στα άλλα 2 Δημοτικά Σχολεία, 2 νηπιαγωγεία, Γυμνάσιο, Λύκειο, ΚΕΠ, ΟΤΕ, περιφερειακό ιατρείο, Πολιτιστικό Σύλλογο με όνομα “Νέα Γενιά”, επιμορφωτικό σύλλογο με το όνομα «Άγιος Χαράλαμπος» και τους ιερούς ναούς του Αγίου Χαραλάμπους (πολιούχου), της Παναγίας της Κεράς, του Αγίου Γεωργίου και ο νέος της Αγίας Τριάδος.
Στο χωριό δημιουργήθηκε ο πρώτος γυναικείος Αγροτοβιοτεχνικός Συνεταιρισμός του Νομού Ηρακλείου με[2] το όνομα “Η Κρουσανιώτισσα”, διαθέτει ποδοσφαιρική ομάδα περιφερειακού επίπεδου Π.Α.Ο. Κρουσώνα και Σκοπευτήρι που κατέχει ο Σκοπευτικός Όμιλος Κρουσώνα ΜΑΛΕΒΙΖΙ.
Ιστορικά στοιχεία
Η ονομασία του χωριού θεωρείται αρχαία ελληνική. Κάποιοι το ετυμολογούν από το κούρσος > κρούσος, κουρσεύω. Η λέξη χρησιμοποιείται σήμερα στην Κρήτη στη φράση: «κρούσος είναι το χωριό= έρημο, όπως συνέβαινε κατά τις επιδρομές[3] των κουρσάρων. Στο λόφο Κούπος ο Στέφανος Ξανθουδίδης εντόπισε το 1906 λείψανα τειχών μεγάλου οικισμού που χρονολογούνται από τους μυκηναϊκούς ή τους γεωμετρικούς χρόνους και του οποίου η νεκρόπολη βρισκόταν στη περιοχή Χοιρόμαντρες. Το 1983 πραγματοποιήθηκε ανασκαφή και αποκαλύφθηκαν κτίρια της αρχαϊκής εποχής (7ος-6ος αιώνας π.Χ.), μαζί με κεραμική, σιδερένια όπλα, πλακίδια με ανάγλυφες παραστάσεις και χάλκινο επιχρυσωμένο μετάλλιο των ελληνιστικών χρόνων.[4] Η πόλη αυτή, της οποίας το όνομα δεν είναι γνωστό, άκμασε από τα υστερομινωικά χρόνια μέχρι την Ελληνιστική περίοδο.[5]
Το 1280 γίνεται αναφορά του οικισμού σε συμβόλαιο[6]. Στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ 102) αναγράφεται Crussona με 262 κατ. το 1583. Το 1834 είχε 140 χριστιανικές οικογένειες και ήταν βακουφικό χωριό, χωρίς Τούρκους,[4] και ήταν αφιερωμένο στη συντήρηση του τεμένους του σουλτάνου Ιμπραήμ, στο Ηράκλειο, αποδίδοντας το ένα έβδομο της παραγωγής του.[7] Το 1821 στην εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους κατέφυγαν 350 Τούρκοι για να σωθούν και παρέλαβαν όμηρο το παιδί ενός αγωνιστή. Οι επαναστάτες με τη συγκατάθεση του πατέρα του παιδιού, άνοιξαν τρύπα στην οροφή της εκκλησίας (σώζεται μέχρι σήμερα) και μέσα από αυτήν έριξαν αναμμένες εύφλεκτες ύλες. Όλοι τους, όπως και το παιδί, πνίγηκαν από τον καπνό. Όσοι τόλμησαν να βγουν σκοτώθηκαν. Κατά την Επανάσταση του 1866 το χωριό πυρπολήθηκε από τους Τούρκους και οι ναοί του καταστράφηκαν.Την επανάσταση του 1821 έδρασαν οι Εμμανουήλ Μακατούνης, Γιαμαλής, Κοκολοζάχαρης και Μπαμνιεδομιχάλης. Την επανάσταση του 1866 έδρασαν οι Εμμανουήλ Βάμβουκας, Μανούσος Χριστοδουλάκης, Ιωάννης Βαμβουκάκης (οπλαρχηγός, πολέμησε στο Μαλεβίζι στο πλευρό των Ηρακλή Κοκκινίδη και Μιχαήλ Κόρακα), ο Λιανδροκωσταντής και τα αδέλφια Σπυριδάκη.[εκκρεμεί παραπομπή] Το 1881 είχε 1.269 κατοίκους.[4]
Το χωριό κατά τη διάρκεια του Κινήματος του 1935 για την επιστροφή του Ελευθερίου Βενιζέλου χωρίστηκε σε βενιζελικούς, οι οποίοι θεωρούνταν αγγλόφιλοι, και αντιβενιζελικούς, οι οποίοι θεωρούνταν γερμανόφιλοι. Οι κάτοικοι του χωριού βρέθηκαν σε διάσταση με αποτέλεσμα να γίνουν μέχρι και πολιτικές δολοφονίες στο χωριό. Ένας από τους γερμανόφιλους τραυμάτισε τον Αντώνη Γρηγοράκη, μετέπειτα αρχηγό της αντίστασης (“Ομάδα Σατανά”) ‘κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.[8] Στο Κρουσώνα οργανώθηκε μετά τη Μάχη της Κρήτης αντάρτικη ομάδα αντίστασης με αρχηγό τον Αντώνη Γρηγοράκη (ή Σατανά). Από την άλλη η οικογένεια Τζουλιά, η οποία παλαιότερα ήταν αντιβενιζελική, υποστήριξε τους Γερμανούς.[8] Αφορμή για την αντιπαλότητα ήταν η δολοφονία του Κωστή Τζουλιαδάκη ή Τζουγκροκωστή από τον Κωστή Τζουλιά τις 7 Απριλίου 1942 όταν ο Τζουγκροκωστής προσέβαλε τον Τζουλιά σε μία βάπτιση. Στη συνέχεια, οι αντάρτες του Κρουσώνα, μετά από εντολή του στρατηγείου Μέσης Ανατολής, εκτέλεσαν τους Μιχάλη και Κωστή Τζουλιά.[9] Οι Γερμανοί προχώρησαν σε αντίποινα όταν πληροφορήθηκαν για τη εκτέλεση. Έφτασαν στο χωριό και έκαψαν 17 σπίτια τα οποία ανήκαν σε αντάρτες.[10][11] Οι Τζουλιάδες, με την άδεια των Γερμανών ενισχύθηκαν και τους παρέδιδαν πολιτικούς αντιπάλους της, οι οποίοι είτε στέλνονταν στα κρεματόρια, είτε τους τουφέκιζαν. Συνολικά 45 Κρουσανιώτες, οι οποίοι ονομάστηκαν «Σουμπερίτες», επειδή οργανώθηκαν από τον Φριτς Σούμπερτ αρχίζοντας την άνοιξη του 1942, συνεργάστηκαν με αυτό το τρόπο με τους Γερμανούς. Αντιστασιακοί από το χωριό υπερασπίστηκαν τους κατοίκους του χωριού.[8] Κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης και της Κατοχής σκοτώθηκαν περί τους 56[12] με 75[4] Κρουσανιώτες.
Πορεία πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:[4]
Απογραφή 1900 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
Πληθυσμός 1.753 2.101 2.314 2.577 2.720 2.974 2.676 2.776 2.972[13] 2.855 2.107
Διοικητικά στοιχεία
Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1925 με το ΦΕΚ 27Α – 31/01/1925, γραμμένος ως Κρουσσών (με 2 “σ”), να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το όνομά του διορθώθηκε σε Κρουσών, (με 1 “σ”), το 1940.[14] Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι μαζί με τους οικισμούς: Αγία Ειρήνη και Κιθαρίδα αποτελούν την κοινότητα Κρουσώνος[15] που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Κρουσώνα του Δήμου Μαλεβιζίου και σύμφωνα την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 2.017 κατοίκους[16].
Δείτε Κοινότητα Κρουσώνος
Μονή Αγίας Ειρήνης
Η κοινοβιακή Μονή καλογριών βρίσκεται στις ανατολικές παρυφές του υψώματος Γούρνος και καταστράφηκε από τους Τούρκους το 1822. Όλοι οι μοναχοί της σφαγιάστηκαν στη θέση Τροχάλακας, επειδή ήταν καταφύγιο για τους επαναστάτες. Το 1944 άρχισε η ανοικοδόμησή της και έπειτα από δεκαετίες άρχισε ξανά να λειτουργεί, με λίγες μοναχές.